Catherine Steinegger: Pierre Boulez et le théâtre

Echanges de Etty Mulder et Catherine Steinegger  

sur Pierre Boulez et le théâtre. De la Compagnie Renault Barrault à Patrice Chéreau; Mardaga 2012

Commentaire 1                                            juillet  2012

Votre livre traite des grandes mises en scène modernistes dans lesquelles Pierre Boulez a joué une rôle importante comme chef d’orchestre ainsi que compositeur.

Voilà que vous mettez en jeu une relation assez complexe entre Pierre Boulez et l’ idéologique changeante du théâtre au vingtième siècle. Ces oeuvres modernistes ne traitent pas seulement  des actions mais aussi, en sens historique et éthique de leur raison d’être même dans l’actualité culturelle. Les artistes collaborants dans ces productions modernistes se sont chargés de la responsabilité de se justifier pour ses interprétations “contre la tradition”.

      Vous avez écrit sur la réaction taciturne de Pierre Boulez à la mise en scène controversielle de Parsifal  de Christoph Schlingensief : “il [PB] a pour principe éthique de ne pas dire du mal des personnes con lesquelles il collabore. Cette situation contraste radicalement avec les célébrations du Centenaire du Ring, en 1976, lorsque Pierre Boulez était associé à Patrice Chéreau pour répondre aux protestations “.[p.278]  On peut constater en effet que Pierre Boulez en général n’a pas l’ habitude de s’exprimer  en détail sur les choix qui sont faits dans ces grandes  mises en scènes dont il a fait partie comme chef d’orchestre. Après l’exécution de La Maison des Mortes [juin 2007] à Amsterdam,  j’ai eu un bref échange de vues avec Pierre Boulez sur la mise en scène. Vous écrivez: “Comme l’exprime  le décor de Richard Peduzzi à géométrie variable nous avons affaire à une prison intemporelle qui est à la fois le Goulag et tous les camps du XXe siècle qui peut devenir presque abstrait. Dans ce  contexte j’ ai référé à Pierre Boulez la loi iconoclaste, imposé par Claude Lanzmann dans son oeuvre Shoah [1985] sur la mémoire des camps: [ne pas utiliser aucune image ou document historique]  ainsi que les solutions impressives de Peter Stein concernant le tabou de l’image dans Moses und Aron, réalisée avec sa [PB] contribution magistrale orchestrale. J’ai voulu lui référer à reformuler ces deux thèmes comme des stades irréversibles dans le travail de mémoire psychanalytique et comme une “datation” de l’imagerie littérale du traumatisme. J’avais l’impression que tout cela ne le regardait pas au sens vrai. Il m’a répondu qu’à son avis toute sorte de référence  soit représentation des camps concentrationnaires à la scène serait “utile”… Quelle est votre opinion sur cette  position réservée que prend  Pierre Boulez  face à ces aspects délicats des mises en scène? . Pensez-vous qu’il  veut séparer en cela l’acte théâtrale de la musique?. Ne se sent-il- pas responsable comme musicien?

J’étais vraiment touchée de lire dans votre livre le  passage sur l’importance de la chorégraphie du Sacre de Printemps de Pina Bausch. On ne peut pas souligner suffisamment la signification magistrale de cette oeuvre. Vous avez totalement raison de mentionner  l’actualité du mythe de la culture patriarcale dans la Danse Sacrale de Pina Bausch. En effet la comparaison avec Béjart donne beaucoup à penser. Je me rappelle avoir vu un vidéo [que je ne retrouve plus] avec PB et quelques copains viewing la danse sacrale de Béjart, et spécialement les passages de la fin. Je me souviens en particulier la réaction de Pierre Boulez sur la fin. Au moment de la copula-collective  Boulez, encore jeune et aigu, exclame:”voilà ce qu’il en a fait, ça n’a rien à voir avec la mort!. C’est de l’amour qu’il en a fait. C’est alors une interprétation fausse!”

Vous avez raison de combiner votre remarque sur Le Sacre de Pina Bausch avec vos passages sur Barbe Bleu et les difficultés de collaboration plus tard entre les deux PB's... 

Mais n’avait -elle pas déjà ‘plus tôt choisi “le track” de la régistration Boulezienne avec le Cleveland Orchestra [1969] pour la présentation la plus commune et fameuse de sa choréographie avec son Tanztheater ? 

Réflexions sur le commentaire 1

Il m’a semblé, quand j’ai fait mes recherches sur les mises en scène auxquelles Pierre Boulez a collaboré ( cf. chapitre 7 de mon livre) , qu’il n’y avait pas de chef d’orchestre contemporain qui se soit autant confronté, pendant cette période, aux metteurs en scène d’avant-garde et que cet état de fait n’était pas le fruit du hasard, mais correspondait à une volonté de collaborer avec des metteurs en scène ayant une réflexion personnelle et originale. Les implications de Pierre Boulez dans la direction d’orchestre à l’opéra, se caractérisent par le choix d’œuvres fondamentales du répertoire lyrique et de metteurs en scène emblématiques.

Il est en effet surprenant que Pierre Boulez, qui a l’habitude de dire ce qu’il pense, tout en étant connu pour ses propos parfois provocateurs, ait été solidaire de tous les metteurs en scène avec lesquels il a collaboré, notamment avec Christoph Schlingensief. Même si Pierre Boulez  ne semblait pas convaincu par sa mise en scène de Parsifal de 2005 à Bayreuth, il ne l’a pas exprimé dans la presse. C’est une forme d’éthique en faveur de tout créateur. Chaque œuvre, chaque mise en scène constitue  « une proposition  artistique ». Dans un entretien avec Jean-Jacques Nattiez, Pierre Boulez explique ainsi : « Et qu’est-ce que le théâtre ? Le théâtre c’est une proposition à un moment donné, mais qui n’implique pas un point de vue stylistique. C’est ça toute la différence. Tandis que la partition, elle, oblige à adopter un point de vue stylistique. C’est pour ça que je ne m’oppose jamais à un metteur en scène : il faut qu’il fasse travailler son imagination. »[1]  Pierre Boulez fut, dès sa jeunesse, confronté  à l’art théâtral comme directeur de la musique à la Compagnie Renaud-Barrault de 1946 à 1956, d’où son intérêt pour la mise en scène.

Concernant la résonnance que la représentation de l’opéra  de Leoš Janáček,  De la Maison des morts en juin 2007, pouvait susciter  concernant la Seconde Guerre mondiale, je pense qu’il y a une grande différence de perception de cette période en Hollande et en France. Il y a peut-être une sensibilité plus exacerbée aux Pays-Bas.

Á propos du passage de mon livre (chapitre 6) évoquant les chorégraphies du Sacre du printemps  d’Igor Stravinsky par  Maurice Béjart et Pina Bausch, il est clair que celle de Pina Bausch se distingue par son féminisme. Il me semble  que le genre très original (Tanztheater), créé par Pina Bausch ne pouvait qu’intéresser Pierre Boulez, curieux de tout langage scénique novateur. Il y a, dans la genèse même de sa collaboration avec Pina Bausch pour Barbe-Bleue de Béla Bartók pour le Festival d’Aix-en-Provence en 1998, un problème lié  au respect de l’intégrité de la création musicale. En effet, à propos de son ballet initial, Pierre Boulez expliquait ainsi : « Évidemment, ce qui me gênait, c’est la façon dont elle tronçonnait la musique à sa guise, reprenant plusieurs fois le même fragment, avec une puissance inouïe, certes, mais en recréant un tout autre thème que l’opéra. »[2]  Cette collaboration fut difficile pour Pina Bausch qui ne fut pas satisfaite du résultat et préférait son ballet créé en 1977.

Catherine Steinegger  

---

[1] « Wagner, Boulez et la recherche de soi », entretien de Pierre Boulez avec Jean-Jacques Nattiez, in La Pensée de Pierre Boulez à travers ses écrits, Goldman Jonathan, Nattiez Jean-Jacques, Nicolas François, Sampzon, éditions Delatour France, 2010, p.258.

[2] Pierre Boulez, « Barbe-Bleue, Pina Bausch et moi », Le Nouvel Observateur, n° 2348, du 5 novembre.  

NIEUWSBERICHT VAN HET INSTITUT NÉERLANDAIS

Subsidiestop van Buitenlandse Zaken, het personeel van het IN dient bezwaarschrift in en
blijft doorgaan met haar programma.

Het Institut Néerlandais heeft op 13 juli jl vernomen dat het Ministerie van Buitenlandse Zaken met ingang
van 2015 de subsidie aan het Nederlands cultureel centrum in Parijs wenst stop te zetten. Deze beslissing,
die op een vrijdagnamiddag midden in de zomervakantie is meegedeeld aan de medewerkers, is genomen
door demissionair minister Uri Rosenthal, met een parlement op reces. Uitvoering van de beslissing is in
handen van een nieuw aangestelde ambassadeur in Frankrijk, Z.E. Ed Kronenburg, die net zijn
geloofsbrieven heeft aangeboden. Dit alles in weerwil van de Raad van Toezicht, die met onmiddellijke
ingang collectief is afgetreden. Een besluitvormingsproces dat door medewerkers van het Institut Néerlandais
als wederrechtelijk, onstaatkundig, ondemocratisch en een voorbeeld van “bad governance” wordt ervaren.
Namens de medewerkers van het Institut Néerlandais heeft de personeelsvertegenwoordiging dan ook
besloten een bezwaarschrift in te dienen tegen de beschikking van het ministerie.
De argumenten van het ministerie om de subsidie stop te zetten, ‘hoge vaste kosten’, ‘weinig kosteneffectief’
en ‘niet modern', blijken uiterst wankel en ongefundeerd, evenals de bewering dat culturele missies als die in
Berlijn, Londen of New York meer cultureel rendement zouden opleveren. De medewerkers van het Institut
Néerlandais vragen zich ten zeerste af op welk concreet en zorgvuldig uitgevoerd onderzoek het ministerie
deze beweringen stoelt. Tot op heden is er geen onderzoek hierover publiekelijk bekend gemaakt.
De huidige situatie is een vervolg op aangekondigde veranderingen die op 2 december 2011 aan het
personeel van het IN zijn gepresenteerd. Een bezuiniging en een “heroriëntatie” van het beleid die “slechts”
had hoeven leiden tot het afstoten van de afdeling onderwijs in taal en cultuur en de sectoren literatuur en
debatten. In een reactie op deze plannen heeft het IN-team een ‘Plan B’ opgesteld om alternatieve
oplossingen te bieden en in het huidige financieel moeilijke tijdsgewricht het functioneren van het Institut in de
toekomst zeker te stellen. Hierin zijn onder meer voorgesteld: de ontwikkeling van een businessplan voor de
bedreigde onderwijsafdeling, het formuleren van een aantal reële alternatieven voor de destijds uitgesproken
beleidsplannen en de professionalisering van de fondsenwerving. Tegen de stroom in, ondanks de
bezuinigingen, hebben de medewerkers en de Raad van Toezicht besloten niet te krimpen maar te groeien
en verder te professionaliseren.
Het IN is in 1957 door kunstverzamelaar Frits Lugt in het leven geroepen, in samenwerking met dezelfde
rijksoverheid die nu van het Institut Néerlandais af wil. Het is in de vijfenvijftig jaren van zijn bestaan
uitgegroeid tot het meest dynamische podium voor Nederlandse kunst, taal en cultuur in het buitenland. Zijn
reputatie in Parijs stijgt ver uit boven de grootte ervan, het IN wordt in één adem genoemd met vergelijkbare
centra als het Goethe-Institut en de British Council, niet in het minst omdat in Parijs een ervaren team van
specialisten werkt met inzicht in het Franse veld.
Ook in deze afgelopen maanden - waarin het Institut Néerlandais is doorgegaan met de hoogwaardige
programmering die sinds jaar en dag zijn waarmerk is, de « excellency » - is het aantal partnerschappen met
bedrijven en instellingen in Nederland, België en Frankrijk verder gegroeid. Eén ding moge duidelijk zijn: het
bestaansrecht van het Institut Néerlandais staat voor al deze spelers in het maatschappelijke en culturele
veld onomstotelijk vast. De medewerkers van het Institut Néerlandais blijven zich dan ook samen met de
partners inzetten voor het Institut Néerlandais als geheel en voor de Nederlandse kunst, taal en cultuur in
Frankrijk. Daarom gaan zij door met de programmering van culturele evenementen en met de taallessen.
Aan de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken vragen wij, gezien de politieke dimensie van een
dergelijke keuze, en ook gezien de huidige demissionaire situatie van het kabinet, de uitvoering van de nu
genomen beslissing op te schorten en deze na de komende verkiezingen wederom aan de orde te stellen, als
er een nieuwe regering zal zijn, gesteund door een meerderheid in de Tweede Kamer.

Guillaume de Machaut in De Groene

Natuurlijk leest men De Groene niet in de eerste plaats om geinformeerd te worden over een onbekende laat-middeleeuwse clericus als Guillaume de Machaut [1300-1377] . Componist en dichter was hij . Hij was laatste in de fameuze traditie der hoofse kunstenaars der troubadours en trouvères die zich wijdden aan een liefdescultus even verheven als complex: fine amour , - met de aanbedene altijd op afstand en op een voetstuk. Een voetstuk, hoog als van de maagd Maria. In de naam van de Messe de Nostre Dame van Machaut, die afgelopen vrijdag in de AAA-reeks van het Concertgebouw werd uitgevoerd , is zij- Maria- zeker wel tegenwoordig. De muziek van Guilaume de Machaut, waarin die mis een uitzonderlijke plaats inneemt bestaat uit een enorm oeuvre van composities en gedichten. Porseleinen structuren. De verfijning en de complexiteit , isoritmiek, isomeliek, de wonderlijke tonaliteit, zou pas bij Anton Webern een verre weerklank vinden. Nee daarvoor leest men in de Groene niet dit artikel van Floris Don.

Wie, van niets wetend, zou zo'n artikel echter niet willen plaatsen, welke redacteur kan deze stof beoordelen? Floris Don is technisch een goede schrijver en zijn stuk is mooi opgemaakt met één van de beroemdste handschrift-illustraties uit de veertiende eeuw, vervaardigd in het atelier van Jean Bondol, de Maitre aux Boqueteaux - vanwege de bolvormige boompjes op zijn miniaturen. Een miniatuur waarop Machaut zijn allegorische levensopdracht - zijn natuurtalenten- als dichter en componist ontvangt uit de handen van de koninklijke Dame Nature met haar drie kinderen Scens, Rhétorique et Musique. Befaamd is het omdat het - vroeg in de tijd- al een aspect van perspectief toont.

Niet te versmaden dus voor De Groene.

De Groene ondertitelt het miniatuur en zet er een soort jaartal bij: 1584. Wat maakt het uit, Middeleeuwen of Renaissance - we zitten al bijna in de Barok. Mooie ouwe plaatjes. Dit nummer 1584, in de gauwigheid overgenomen, is echter geen jaartal maar het manuscriptnummer van dit miniatuur: Bibliothèque Nationale nr. 1584 , Paris. Nummer 1584 dus. Uit ca. 1383.

Devoot troubadour, kopt De Groene boven dit stuk van Floris Don over Guilaume de Machaut . Met de troubadours, de Occitaanse dichtercomponisten had Machaut niets te maken.

Ook zij aanbaden een 'dame' - soit- maar ze schreven een andere taal en ze werkten ca. anderhalve eeuw eerder dan hij . En : ze schreven éénstemmige muziek, Machaut is de pionier der vroege meerstemmigheid. Het staat zelfs boven dit artikel: Meerstemmigheid van een devoot troubadour. Ach Floris Don, in zo'n krant moet u als in Amsterdam opgeleid musicoloog, toch niet willen schrijven ? Schrijf toch gewoon over Pierre Boulez of over Mozart , - ik lees u graag! Renaissance-componist , kopt de Groene ook nog over deze veertiende-eeuwer. Ach wat kan ons het schelen, denkt de redactie: mooie ouwe plaatjes . Middeleeuwen, Renaissance,Barok, allemaal hetzelfde toch? Oud. Leuk spiritueel stuk tussendoor over een mis en over Maria !

Wat vindt u zelf, Floris Don, eigenlijk als te Amsterdam opgeleid musicoloog van dit soort gebeunhaas? Moet hier niet op bezuinigd gaan worden?

Groot is de kracht van onbenulligheid. Niets kan haar deren .

Muziekcensuur uit Rome

Op verzoek van 'Rome' houden de Nederlandse bisschoppen steeds strikter toezicht op de liederen die worden gezongen in rooms-katholieke diensten. In de praktijk betekent dit, dat door de bisschoppen aangestelde censors - hulpbisschop Herman Woorts (bisdom Utrecht) en pastoor Cor Mennen (Den Bosch) - iedere week de 'misboekjes' bekijken en eventueel gezangen daaruit wegschrappen. Deze boekjes vormen de basis van de diensten in verreweg de meeste rooms-katholieke gemeentes. 'De zondag vieren' wordt uitgegeven door de Werkgroep voor Liturgie Heeswijk; 'Bron van christelijke geest' is een uitgave van Gooi & Sticht in Kampen.

Woorts en Mennen hebben bepaald dat onder andere een aantal liederen op teksten van Huub Oosterhuis niet meer mogen worden gezongen. Besluiten, criteria noch argumenten zijn openbaar gemaakt - noch sancties die zouden volgen op het wél ten gehore brengen van deze liederen. (Bron: Trouw)

[site: Huub Oosterhuis, De Nieuwe Liefde]

Red Nederlands Muziek Instituut

www.nederlandsmuziekinstituut.nl

Museaal perspectief

Na de afwijzing van het eerste bezwaarschrift tegen beëindiging van de rijkssubsidie, heeft het bestuur van het NMI besloten om bij het ministerie van OCW subsidie aan te vragen binnen het ‘museale bestel'. Op deze mogelijkheid voor een aantal erfgoedinstellingen, waaronder het NMI, werd door de staatssecretaris gewezen tijdens het debat in de Tweede Kamer op 27 juni jl.

Hoewel de kansen via deze weg niet te hoog ingeschat moeten worden (de staatssecretaris typeerde deze optie als ‘muizengaatje') grijpt het NMI alle mogelijkheden aan om het Nederlands muzikaal erfgoed voor de toekomst te behouden. De aanvraag is op 1 februari ingediend en zal getoetst worden door de Raad voor Cultuur. Het advies wordt verwacht in mei en rond Prinsjesdag zal door de staatssecretaris een beslissing worden genomen.

Daarnaast is de bezwaarprocedure voortgezet met een stap naar de bestuursrechter en het indienen van een nieuw bezwaarschrift bij de staatssecretaris.

Behalve rijkssubsidie ontvangt het NMI ook gemeentelijke subsidie. Voor de periode 2013-2016 is in december bij de gemeente een aanvraag ingediend op basis van een nieuw beleidsplan.

Lees het nieuwe bezwaarschrift [klik]

uit de nieuwsbrief NMI

2 februari 2012